Καρναβάλι…μια λέξη ταυτόσημη με στιγμές χαράς, γλεντιού, μασκαρέματος, ξέφρενους ήχους που σε ξεσηκώνουν, χορού και ξεφαντώματος. Με χιλιάδες ”χρωματιστά ποτάμια” να πλημμυρίζουν τους δρόμους και τις πλατείες και αμέτρητες μάσκες και στολές, Μικροί και μεγάλοι μασκαράδες, καρναβαλιστές ή επισκέπτες και φυσικά με αρχηγό ένα βασιλιά Καρνάβαλο. Ένας βασιλιάς, που στο τέλος συνήθως παραδίδεται στις φλόγες, σημαίνοντας τη λήξη της πιο κεφάτης γιορτής του χρόνου.

Τι σημαίνει η λέξη καρναβάλι και από που προήλθε το έθιμο;

Η ετυμολογία της λέξης «καρναβάλι» είναι λατινικής προέλευσης “ carne” και “vale” που σημαίνει ”αποχαιρέτα το κρέας”. Είναι δηλαδή, ταυτόσημη της ελληνικής λέξης Αποκριά – Απόκριες, που στα αρχαία ελληνικά σημαίνει ”απομακρύνομαι από το κρέας” – ”αποκρέω”. Πρόκειται, λοιπόν, για την περίοδο που προηγείται της Σαρακοστής, όπου οι πιστοί απέχουν από την κατανάλωση του κρέατος.

Η προέλευσή του;

Σαν έθιμο, θεωρείται από τα αρχαιότερα και κουβαλά μια ιστορία χιλιετιών, αφού αφετηρία του θεωρούνται οι αρχαίες Διονυσιακές Τελετές. Στην αρχαία Ελλάδα, ο θεός Διόνυσος ή Βάκχος, ήταν ο θεός του κεφιού, του κρασιού και του γλεντιού. Οι ακόλουθοι του Διονύσου, οι Σάτυροι, τον τιμούσαν δημιουργώντας μεγάλες πομπές, μεταμφιεσμένοι, κάνοντας άσεμνες χειρονομίες, λέγοντας βωμολοχίες, πίνοντας και χορεύοντας. Η εξήγηση που δίνεται στις εκδηλώσεις αυτές, είναι ότι με τελετουργίες, ξόρκιζαν το κακό και τον χειμώνα και προετοίμαζαν τον ερχομό της Άνοιξης. Με το πέρασμα των αιώνων, και την επιρροή της κουλτούρας, των μύθων και της παράδοσης του κάθε τόπου, διαμορφώθηκαν οι αντίστοιχες εκδηλώσεις της Αποκριάς σε κάθε γωνιά της χώρας.

Τι λέτε; Ξεκινάμε τη ”βόλτα” μας στα καρναβάλια της Ελλάδας;

Οι πόλεις με τις μεγαλύτερες και πιο γνωστές καρναβαλικές εκδηλώσεις της χώρας είναι πάρα πολλές. Η Πάτρα, η Ξάνθη, ο Τύρναβος, η Κοζάνη και η Νάουσα. Και φυσικά, νησιώτικα καρναβάλια, όπως της Κέρκυρας, της Κεφαλλονιάς, της Νάξου και της Σκύρου. Οι Αποκριάτικες εκδηλώσεις δε σταματούν φυσικά σε αυτά τα μέρη…απλώνονται σε όλη την Ελλάδα. Σε κάθε γωνιά της, σε κάθε πόλη, χωριό και συνοικία. Απλά εμείς θα αναφέρουμε ενδεικτικά κάποια από αυτά σαν ένα μικρό δείγμα της ελληνικής παράδοσης στο έθιμο της Αποκριάς.
Ας γνωρίσουμε σε λίγες γραμμές την ιστορία τους, πίσω από τις μάσκες τους…

Νάξος..καρναβάλι στη γενέτειρα του Διονύσου

Ας αρχίσουμε από τη γενέτειρα του θεού Διόνυσου, τη Νάξο. Τα Διονυσιακά δρώμενα, συναντούν την κυκλαδίτικη παράδοση και οι αρχαιοελληνικές τελετές, μπλέκονται με την αύρα του Αιγαίου. Εδώ πρωταγωνιστούν οι ”Κουδουνάτοι” που φορτωμένοι με μεγάλα κουδούνια, χαλούν τον κόσμο με τη φασαρία τους και προκαλούν με άσεμνες χειρονομίες. Την ιδιόμορφη παρέα τους συμπληρώνουν ο ”Γέρος”, η ”Γριά” και η ”Αρκούδα”. Στη μεγάλη παρέλαση, εκτός από τους ”Κουδουνάτους”, παίρνουν μέρος και οι ”Κορδελάτοι” και οι ”Φουστανελάδες”. Οι εκδηλώσεις συνεχίζονται και την Καθαρή Δευτέρα με τα Ναξιώτικα κούλουμα. Οι οργανοπαίκτες, συνοδεύουν με το βιολί, τις τσαμπούνες και το λαούτο τους παραδοσιακούς χορούς. Μαζί με άφθονο φαγητό και κρασί, ή ρακή, στήνεται ένα τρανό γλέντι στη…γη του Διονύσου.

Νάουσα 

Γενίτσαροι και Μπούλες. Ένα ιδιαίτερο έθιμο, που χαρακτηρίζεται πιο σωστά ως χορευτικό δρώμενο, συναντούμε στην όμορφη μακεδονίτικη πόλη. Η αφετηρία του ανάγεται στον 18ο αιώνα, με έντονο το παραδοσιακό στοιχείο. Όλοι οι συμμετέχοντες στο έθιμο, δηλαδή οι Μπούλες, η νύφη Μπούλα και τα μπουλούκια που τριγυρνούν και χορεύουν στους δρόμους,είναι νεαροί άντρες. Όλοι, είναι ντυμένοι με φουστανέλα και η στολή συμπληρώνεται με κάθε λογής ασημένια και χρυσά κοσμήματα, Η αμφίεση ολοκληρώνεται με το ”πρόσωπο”. Η μάσκα δηλαδή, φτιαγμένη από πηλό και ντυμένη με ύφασμα εσωτερικά, ώστε να μη ζεσταίνονται τα πρόσωπά τους.  Η ονομασία που επικρατεί από την αρχή του εθίμου, είναι ”Μπούλες”, ενώ η λέξη Γενίτσαροι, είναι μεταγενέστερη.

Ο χορός από τα μπουλούκια στους δρόμους της πόλης, είναι το χαρακτηριστικό του παραδοσιακού δρώμενου, ενώ η μουσική προέρχεται αποκλειστικά από το ζουρνά και το νταούλι.
Το πρωί γίνεται το ντύσιμο της νύφης Μπούλας. Έπειτα ξεχύνονται στους δρόμους και με τον ιδιαίτερο χορό τους,το νταούλι που ηχεί δυνατά, παρασύρουν ντόπιους και επισκέπτες στο κέφι. Το τέλος του αποκριάτικου εθίμου της Νάουσας, κλείνει με την αφαίρεση της μάσκας (προσώπου).

Ξανθιώτικο καρναβάλι

Το Ξανθιώτικο καρναβάλι, αποτελεί τμήμα των Θρακικών Λαογραφικών Εορτών. Περιλαμβάνουν και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις,( Με αφετηρία τους το 1966 και διάρκεια 2 εβδομάδες, η κυρίαρχη ατμόσφαιρα στην πόλη, είναι αυτή του γλεντιού σε όλους τους χώρους. Τη θέση του βασιλιά του καρναβαλιού, στην Ξάνθη την έχει ο Τζάρος, με ρίζες στην Ανατολική Θράκη και συγκεκριμένα, είναι έθιμο των προσφύγων του Σαμακώβ. Πρόκειται για ανθρώπινο ομοίωμα, πάνω σε σωρό από πουρνάρια, που παλιά καιγόταν σε λόφους ή αλάνες, ώστε να μην υπάρχουν ψύλλοι το καλοκαίρι.

Και το γλέντι αρχίζει…

Το βράδυ του Σαββάτου, στην Κεντρική Πλατεία, στήνεται ένα μεγάλο υπαίθριο γλέντι, αφού εκεί καταλήγει η Βραδινή Καρναβαλική Παρέλαση. Την Κυριακή,η Μεγάλη Καρναβαλική Παρέλαση, με τους συλλόγους των καρναβαλιστών, ξεκινά από την είσοδο της πόλης, και μετά από διαδρομή 3 χλμ. καταλήγει στο γήπεδο της Ξάνθης. Με το τέλος της παρέλασης, ακολουθεί μεγάλο υπαίθριο πάρτυ από τους συλλόγους, με τη συμμετοχή φυσικά των επισκεπτών, με πολύ κέφι, κρασί και χορό. Το ξανθιώτικο καρναβάλι, τελειώνει επίσημα, μετά τη μεγάλη παρέλαση, με το έθιμο του καψίματος του Τζάρου. Στον ποταμό Κόσυνθο, οι κάτοικοι του ομώνυμου οικισμού, ανάβουν μεγάλη φωτιά και ο Τζάρος παραδίδεται στη φωτιά, μέσα σε μια φαντασμαγορική από πυροτεχνήματα ατμόσφαιρα.

Οι περιβόητοι ”Φανοί” της Κοζάνης

Το αποκριάτικο έθιμο ”σήμα κατατεθέν” της Κοζάνης είναι οι Φανοί. Μεγάλες φωτιές, επάνω σε βωμούς, που καίνε σταθερά όλη τη νύχτα, τριγυρισμένες από κόσμο, που τραγουδά, πίνει και χορεύει μέσα στο ξέφρενο κέφι της Κυριακής της Αποκριάς. Ανάβουν σε συγκεκριμένες γειτονιές και σταυροδρόμια της πόλης, από οργανωμένες και έμπειρες ομάδες. Αυτοί είναι και οι οικοδεσπότες του κάθε Φανού, ενώ ο κόσμος, μπορεί να επισκέπτεται κι άλλους Φανούς και να συνεχίζει το γλέντι που απλώνεται σε όλη την πόλη. Ο κορυφαίος τραγουδιστής, με τον ”χορό” να τον συνοδεύει, τραγουδά τα ιδιότυπα αποκριάτικα τραγούδια της περιοχής και χορεύοντας, παρασύρουν τον κόσμο στο γλέντι.

Αυτό το έθιμο, θεωρείται από τα πιο κοντινά στις Διονυσιακές τελετές, με γερό φαγοπότι, οινοποσία και σατυρικά πειράγματα, γύρω από το βωμό της φωτιάς. Σύμφωνα με άλλους, θυμίζει τις πολεμικές τελετές των αρχαίων Ελλήνων. Ο δε χορός τους είναι κατά τους ιστορικούς και λαογράφους, αυτούσιος ο πυρρίχιος χορός της αρχαίας Ελλάδας.

Σκυριανό καρναβάλι

Ένα από τα πιο ιδιόμορφα παραδοσιακά καρναβάλια, με ρίζες φυσικά στις Διονυσιακές γιορτές. Πρωταγωνιστές εδώ, είναι ο Γέρος, η Κορέλα και ο Φράγκος. Ο Γέρος, είναι ντυμένος με μαλλιαρή μαύρη κάπα, κουκούλα βοσκού, τσοπάνικο κοντοβράκι, μάσκα από δέρμα μικρού γιδιού και φορτωμένος με πολλά, μεγάλα κουδούνια. Καθώς περπατά, κουνά ρυθμικά το σώμα του, ώστε να ακούγονται η δυνατοί ήχοι των κουδουνιών. Η Κορέλα, συνήθως άντρας με σκυριανή γυναικεία φορεσιά και μάσκα από δέρμα μικρού κατσικιού. Θεωρείται η κόρη, η νεαρή κοπέλα, που σε κάθε στάση του Γέρου, χορεύει τριγύρω του κουνώντας το μαντήλι που κρατά στο χέρι της. Με σύγχρονο παντελόνι, μάσκα κι ένα κουδούνι στη μέση, ο Φράγκος, είναι αυτός που με τα πειράγματα και τα αστεία, διασκεδάζει τον κόσμο που παρακολουθεί την πομπή.

Σε μικρές ομάδες των 5 – 6 ατόμων, τριγυρίζουν στα σοκάκια του νησιού και τα τρία Σαββατοκύριακα της Αποκριάς, ενώ η Κορέλα τραγουδά παραδοσιακά σκυριανά τραγούδια. Το τέλος του εθίμου, συνήθως βρίσκει τις ομάδες στο μοναστήρι του πολιούχου Αγίου Γεωργίου και μετά ακολουθεί το πατροπαράδοτο αποκριάτικο τραπέζι. Μια άλλη αποκριάτικη εκδήλωση στη Σκύρο, είναι οι Τράτες. Ομάδες μεταμφιεσμένων, αναπαριστούν τη ζωή των ναυτικών και με έμμετρο λόγο σατυρίζουν κοινωνικά θέματα. Την Καθαρή Δευτέρα οι σκυριανοί, με παραδοσιακές στολές, στήνουν μεγάλο γλέντι με τοπικούς χορούς στις πλατείες.

Αλευρομουντζουρώματα στο Γαλαξίδι…

Ένα έθιμο μοναδικό στην Ελλάδα, αναβιώνει ανεξάλειπτα κάθε χρόνο στη ναυτική κωμόπολη. Οι ρίζες του βρίσκονται κάπου στον 18ο αιώνα, την εποχή των καραβιών. Γαλαξιδιώτες ναυτικοί, εμπνεύστηκαν, βλέποντας παρόμοια θεάματα σε πόλεις της Σικελίας, όπου χρωμάτιζαν τα πρόσωπά τους, όπως οι παλιάτσοι των ιπποδρομιών. Με δικές τους προσθήκες, όπως το αλεύρι και χρώματα από βερνίκι παπουτσιών και λουλάκι, δημιούργησαν το ξεχωριστό έθιμο. Από πολύ παλιά, μέχρι και σήμερα ή ίδια ατμόσφαιρα ξεφαντώματος, επικρατεί σε όλη την πόλη.Και τις τρεις εβδομάδες της Αποκριάς, οι κάτοικοι του Γαλαξιδιού, μασκαρεύονται με μουντζουρωμένα πρόσωπα και αυτοσχέδιες στολές. Μεγάλες φωτιές ανάβουν στην πόλη και ένα χρωματιστό παζλ μασκαράδων, αλλά και κουδουνοφόρων ξεχύνεται στους δρόμους.

Καταλήγουν στην προκυμαία, ”αγορά” λεγόταν παλιά κι εκεί στήνεται ένα μεγάλο γλέντι. Άφθονο κρασί, τραγούδια και χοροί με πίπιζες και νταούλια, παρασύρουν σε ξέφρενο γλέντι. Αποκορύφωμα, τα μοναδικά αλευρομουντζουρώματα την Καθαρή Δευτέρα. Απαραίτητα τα παλιά ρούχα στη βαλίτσα σας. Όσο για τα πολεμοφόδια…ειδικά χρώματα ή φούμο και το αλεύρι, που προσφέρεται άφθονο και δωρεάν από τον Δήμο, για έναν ”πόλεμο” χαράς και διασκέδασης…

Και τα καρναβάλια μοιάζουν να μην έχουν τέλος…

Δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε στην ”καρναβαλούπολη της Ελλάδας, όπως αποκαλείται η Πάτρα, που διοργανώνει και το μεγαλύτερο καρναβάλι της χώρας. Πέρασε πολλές διακυμάνσεις και αλλαγές, για να καταλήξει να είναι το πιο φαντασμαγορικό ελληνικό καρναβάλι. Οι αρχικές επιρροές από τις Διονυσιακές τελετές, επηρεάστηκαν από την τοπική παράδοση της Πάτρας, αλλά και πολύ, από τα Ιόνια νησιά, τη Βενετία και γενικότερα τη Δυτική Ευρώπη. Έτσι μια ευρωπαϊκή εικόνα χαρακτηρίζει το Πατρινό καρναβάλι.

Χαρακτηριστικές εκδηλώσεις, είναι οι Μπουρμπούλες (απογευματινοί χοροί με ντάμες, ντυμένες με ντόμινο) και το περίφημο ”κυνήγι του θησαυρού”. Παρελάσεις γίνονται από τους μικρούς καρναβαλιστές, αλλά και η νυχτερινή ”ποδαράτη παρέλαση” και φυσικά κορυφώνονται με τη μεγάλη παρέλαση της Κυριακής. Άρματα και πεζοί, μέλη των συλλόγων που συμμετέχουν, δημιουργούν μια ”θάλασσα” χρωμάτων που πάλλεται τους ήχους δυνατής μουσικής. Την τελετή λήξης, ορίζει φυσικά το κάψιμο του άρματος του βασιλιά Καρνάβαλου στο λιμάνι του Αγίου Νικολάου.

Στα Γιάννενα, διπλές και τριπλές σειρές μασκαράδων, χορεύουν γύρω από μεγάλες φωτιές, τις ”Τζαμάλες”.
Μεγάλες φωτιές στις πλατείες, με την ονομασία ”Μπουμπούνες”, με τους τολμηρούς να πηδούν πάνω από τα αναμμένα κάρβουνα, συναντούμε και στην όμορφη Καστοριά.
Ο Τύρναβος, έχει ταυτιστεί με το ”Μπουρανί” ή ”γιορτή του φαλλού” όπως την αποκαλούν κάποιοι, αφού είναι αναπόσπαστο ”αξεσουάρ” του καρναβαλιού. . Με ρίζες καθαρά στις Διονυσιακές τελετές, οι μασκαρεμένοι, επιδίδονται σε άσεμνες χειρονομίες, υπονοούμενα και πειράγματα και παρασύρουν τον κόσμο σε ξέφρενο γλέντι.

Εθίμων συνέχεια..

Την Κυριακή της Αποκριάς, το παραδοσιακό ”Γαϊτανάκι” αναβιώνει στη Λειβαδιά και στην Καλαμάτα. Η αναπαράσταση του Βλάχικου γάμου, είναι το έθιμο ”σήμα κατατεθέν της Θήβας. Αναβιώνει κάθε χρόνο από το 1830, την Καθαρή Δευτέρα. Αναπαράσταση γάμου, με σατυρικό χαρακτήρα και αστεία πειράγματα, βρίσκουμε και στη Μεθώνη. Δεν είναι άλλος από ”του Κουτρούλη ο γάμος”, με δύο άντρες να αναπαριστούν το ζευγάρι των μελλονύμφων.

Στην Κέρκυρα, το καρναβάλι με τον Βενετσιάνικο ”αέρα”, κλείνει με το κάψιμο του Σιορ Καρνάβαλου στην κεντρική πλατεία. Η ”κηδεία της μάσκας”, δηλαδή του Καρνάβαλου, ολοκληρώνει το καρναβάλι της Ζακύνθου. Στην Κρήτη, οι ”Λεράδες”, είναι το έθιμο που θέλει τους μασκαράδες να φορούν στη μέση και τα χέρια τους μεγάλες κουδούνες. Η χαρακτηριστική μάσκα, είναι η ”Σιβιανή μάσκα”, φτιαγμένη από τη ρίζα του φυτού Αθάνατος. Στην πλατεία καταλήγει η μεγάλη παρέλαση, συνοδευόμενη από κιθάρες και μαντολίνα.

Αυτές τις τρεις εβδομάδες του χρόνου, με αποκορύφωμα την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, όλοι ή σχεδόν όλοι, αφήνουμε για λίγο πίσω την καθημερινότητα. Οι στεναχώριες δίνουν για λίγο τη θέση τους στην ανεμελιά. Λίγη οινοποσία παραπάνω, το κέφι που μεταδίδεται αβίαστα, οι αναστολές που αμβλύνονται κάτω από τη στολή, μας κάνουν έστω για λίγο παιδιά και μας παρασύρουν στο ξέφρενο γλέντι της πιο ιδιαίτερης γιορτής του χρόνου. Και κλείνει φυσικά σε όλη τη χώρα με τα ”κούλουμα” την Καθαρή Δευτέρα, σημαίνοντας την έναρξη της Σαρακοστής. Όσοι είστε από τους τυχερούς που θα φύγουν το τριήμερο της Αποκριάς από την πόλη, διαλέξτε το καρναβάλι που σας κεντρίζει το ενδιαφέρον και…καλή διασκέδαση!!!